DOELLAND

Gent, Semester 2
Craftsmanship
Daan De Volder, Joris Van Reusel

Opleidingsonderdeel Barg55_Ruimte en Context / Opzet 2024-2026 Studio HANDS-ON!@Doelland
Sem 2, Gent

1) Achtergrond

Sinds 2015 is Doel de context voor deze ontwerpoefening. Aanvankelijk vormde Doel de pittoreske en aparte achtergrond voor een oefening in ruimtelijke integratie van een woonproject. Het gehavende dorp, de nabije haveninfrastructuur en het polderlandschap met weidse akkers en lange dijken, de vele relicten van erfgoed en de kerncentrale zorgen er voor een unieke omgeving, die zowel inspirerend als bevragend is. Scherper dan in de gekende omgeving van de binnenstad, de verkavelingswijk of een landelijk dorp, confronteert dit dorpje ons met de grote vragen van deze tijd: Hoe gaan we, in onze moderne vlucht voorwaarts, om met de beperkte ruimte? Hoe ver kan de impact van onze industrie en infrastructuur gaan? Hoe gaan we om met oude landschappen en gebouwen? Kunnen we natuur creëren? Hoe zorgen we voor vriendelijke energie? Welk comfort hebben we echt nodig? Mag een dorp, en haar gemeenschap, verdwijnen voor de groei van onze economie (en consumptie)?

In de schaduw van de immense containerkranen worden architectuurstudenten in het kleine dorpje Doel zo een spiegel voorgehouden van een globale context en de Grote Wereld waarin zij vandaag en morgen leven. Het noopt hen om verder te denken, in elke ontwerpdaad, over wat hun architectuur meer kan zijn dan een mooi en functioneel plan. Hoe verhoudt zich een project tot de maatschappelijke ontwikkelingen?

Van bij het begin werd snel duidelijk dat de complexe ruimtelijke context niet louter fysiek kan gezien worden, maar als de afspiegeling van een menselijk verhaal. We ontdekten de hoofd- en bijrolspelers in een dramatische soap, waarin politiek, pijn, verlies, protest, debat, acties en strijd maar ook feest, warme ontmoetingen, solidariteit, verbondenheid, en zelfs schoonheid de ingrediënten vormen. We ontdekten ook dat architectuur, en ja ook architectuurstudenten, een belangrijke stem kunnen hebben in de ontwikkeling van dat verhaal. Voor de bewoners openden we het perspectief op een andere toekomst en gaven we hen hoop én middelen om sterker te staan in hun strijd voor het behoud van Doel. Voor de beleidsvoerders leverden we out-of-the box ideeën en concepten, en prikkelden we hun vermogen om de zaken anders te gaan aanpakken. In 2019 werd een synthese van de projecten, vertaald in een toekomstplan voor de herontwikkeling van Doel (Plan Doelland) gepresenteerd.

KU Leuven/ Doelland werd een ADO en een erkende partner, betrokken in tal van concrete onderzoeks- en

ontwerpprojecten. Samen met studenten nemen we deel aan tal van vergaderingen met bewoners, ambtenaren en experts, en leidt elke semesteroefening tot een concrete publieke architectuuractie. Zo groeiden we van aanvankelijk externe bezoekers tot een gewaardeerd deel van de gemeenschap. In samenwerking met allerlei actoren worden constructieve projecten opgezet, waarin het ontwerpend onderzoek van studenten architectuur de basis vormt of geïntegreerd wordt. Het gaat o.a. om:

Het opzetten van een renovatieproject voor een historische schuur in de Oud Arenbergpolder
Ontwerpend onderzoek voor natuurgebied Grote Geul en het Boothuis (Kieldrecht)
Het opzetten van een consolidatieproject voor de aangetaste leegstaande woningen in Doel
Ontwerpend onderzoek naar de mogelijkheden voor een museum voor De Kogge, een historisch handelschip dat als een archeologische vondst terug naar de regio komt
Ontwerpend onderzoek naar de renovatie van een twaalftal woningen
Actorenonderzoek rond de beschermde monumenten op de Hooghuisstraat

Al deze projecten ontstaan uit de wisselwerking met mensen en diensten, en worden in verschillende oefeningen ‘op maat’ van hun behoeften en de context ontwikkeld. Ze leidden allen tot een concreet resultaat, soms een realisatie. Het pedagogisch proces vindt plaats in de studio (school) en op locatie (op de projectsites, in OC De Doolen, op excursies, op bezoek bij experts of overheden). Er wordt sterk ingezet op een meerlagige analyse van de site (ruimtelijk, historisch, antropologisch, ecologisch…), op gedragen concepten (adhv ontmoetingen en reviews met actoren) en technische en grafische uitwerking opdat het geleverd werk kan worden doorgegeven aan anderen (studenten, diensten…). Onderzoeks- en ontwerpfasen lopen daarin over. Zowel individueel als groepswerk worden afgewisseld, elk met een aantoonbare output, in een teamdynamiek zoals die in een architectenbureau kan zijn.

Zo krijgen studenten tijdens de opleiding ervaring in het praktijkveld en ontdekken ze de maatschappelijke betekenis van hun ontwerpvaardigheid.

Sinds 2021 is er in het Ommelandverbond een akkoord tussen de belangrijkste actoren die betrokken zijn bij de problematiek rond Doel en de omliggende polderdorpen. In het zog van het Complex Project ECA werd vanuit de Vlaamse overheid werd de Werkgroep Doel (WGD) opgezet, wordt van Erfpunt Waasland een OERP opgemaakt en studiebureaus (Omgeving ism Re-st) werken aan een officieel masterplan (Toekomstperspectief). Doelland is bij al deze werkingen en processen actief betrokken, als architectuurdeskundige en kritische bewaker van de objectieven uit het Plan Doelland.

De acute dreiging van een verdere vernietiging van het dorp lijkt vandaag de dag verdwenen, maar de nieuwe uitdaging is daarom niet kleiner. Hoe bouwen we een dorp, na dertig jaar verloedering, weer op? De ambtelijke molens draaien traag, de juridische kwesties zijn complex en ongezien, de lokale gemeenschap lijkt na jaren van activisme niet vertrouwd met de planologische, stedenbouwkundige, architecturale, bouwtechnische en sociologische uitdagingen die op tafel liggen en kijkt enerzijds argwanend naar de overheden en professionele experts, en anderzijds vertrouwend op de ondersteuning van KU Leuven/Doelland. Op het terrein beweegt er weinig – ondanks de beloofde studies, projecten, consolidaties. Ondertussen verstrijkt de tijd en bij elke regenbui verslechtert de toestand van het al zo kwetsbare patrimonium. Daarom werkt Doelland sinds 2023 aan hands-on projecten: zelf de handen uit de mouwen steken, niet talmen en louter toekijken maar doén, opdat er op korte termijn zichtbare architecturale veranderingen in de het dorp tot stand komen. Het gaat o.a. om:

Het ontwerpen en maken van een veldstation bij het restauratieproject voor het Hooghuis in Doel, in samenwerking met Herita vzw
Het ontwerpen en uitvoeren van kleinschalige interacties in vijf voormalige handelspanden (café, bank, herberg, politiekantoor, dokterswoning), in samenwerking met vzw Atelier De Nijs (ADN) en het Agentschap Maritieme Toegang (AMT)

Vooronderzoek voor de renovatie van een pand in de Pastorijstraat 21 (ism AMT)

We beschouwen daarbij het hands-on maken op de site als een deel van het onderzoeks- en ontwerpproces. De kennismaking (en soms confrontatie) met materialen en bouwelementen, de condities van de plek (de schaal, het licht, het vocht, het geluid, de vista’s…) stimuleren inzichten, kennis en inspiratie. Het ter plaatse kunnen uitzetten en testen van ruimtelijke concepten, het botsen op technische hindernissen, het ontdekken van onverwachte elementen etc. leidt tot een rijker ontwerp en een nieuwe ontwerpmethodische ervaring bij studenten.

2) Ambities academiejaren 2024/2025 – 2025/2026 – 2026/2027

Onder impuls van Doelland werd via de WGD bekomen dat een aanzienlijk deel van het door de Vlaamse Regering in eerste instantie vrijgemaakte budget voor renovatiewerken in Doel niet zou worden besteed aan de restauratie van de beschermde monumenten, maar ten goede zou komen aan de renovatie van enkele woningen. Het ministerie van Mobiliteit en Openbare Werken (MOW), afdeling AMT is als eigenaar bevoegd voor de leegstaande woningen in Doel. Zij investeert op korte termijn in de klassieke renovatie van een sociale woning (op aangeven van Doelland, nog in redelijke staat), én werd bereid gevonden om te investeren in een meer experimentele renovatie van een woning in de Pastorijstraat 21 (dd. IV 19eE, vastgesteld als waardevol bouwkundig erfgoed op de Inventaris), als een onderzoeksproject van KU Leuven/Doelland. Een samenwerkingsovereenkomst is hiervoor in de maak (*) en wordt verwacht voor de zomervakantie 2024. Hierin wordt bekrachtigd dat KU Leuven/ Doelland kan instaan voor het ontwerp, de vergunning en de uitvoering van een renovatieproject, en AMT voor de financiering (t.w.v. 300 à 400.000 euro), gedurende 2 à 3 academiejaren. Deze middelen zullen gefaseerd worden ingezet al naargelang de uitvoering vordert.

Het pand omvat een rijwoning met een achterhuisje en een kleine koer (te restaureren met deels vernieuwbouw), maar ook een aansluitend perceeltje om de hoek. Op dit nevenperceeltje kan een nieuwbouw constructie worden opgetrokken. Het laat toe het programma van de woning op te trekken tot een semipublieke functie, gericht op pioniersfuncties voor de herontwikkeling van Doel. Het is strategisch gelegen, tegen een hoekpand (voormalig bankkantoor) dat in 2023 reeds werd opgeruimd en ingenomen als een ‘materiaalbank’. Het nevenperceeltje is gericht op de monumenten van de Hooghuisstraat (klooster, pastorij, kerkhof, kerk, Hooghuis) en kan in relatie tot hen staan (toerisme, horeca, sociale controle…).

Het is de ambitie om binnen twee jaar de woning gebruiksklaar voor bewoning te hebben, als één van de eerste panden in Doel die weer tot leven komen. Daarvoor dienen nog heel wat onderdelen ontworpen te worden (restauratie en nieuw, interieur en exterieur, conceptmatig en technisch). Vanuit het ontwerp wordt gestreefd naar haalbare maar ook creatieve en innovatieve oplossingen, die deels zelf uitvoerbaar zijn (als student, of als zelfbouwer) of die deels door externe professionele technici dienen uitgevoerd te worden (aannemers). Het project wordt een dynamisch geheel van (dringende) werken, ontwerpen, maken, aanbesteden, opvolgen, evalueren, herzieningen, verfijningen….

Tijdens het vooronderzoekstraject dd. februari – april 2024 werd door studenten van Marg24 een opmeting (en beperkte stabilisatie) gedaan, alsook werd een basis ontwerpdossier gemaakt waarmee een omgevingsvergunning zal worden aangevraagd (zomer 2024).

Vanaf september 2024 kan gestart worden met de eerste fase, het voorbereiden van de eerste, dringende werken, zoals het maken van een nooddak op de oude woning. Dat zal grotendeels door een externe uitvoerder dienen te gebeuren. Vervolgens komt het maken van veilige draagvloeren (hout) en trappen (id.) aan bod, iets waarbij een groepje studenten daadwerkelijk aan kan meewerken. Het ontwerpen, in detail, van het buitenschrijnwerk (deels naar historisch model) is de volgende stap naar een wind- en waterdicht hoofdvolume. Gevelrestauratie,

nieuwbouwvolume, vaste interieurelementen, binnenafwerkingen, technieken… dienen ontworpen en bepaald te worden. Materiaalonderzoek, structuurontwerp, constructiedetails, bestekken dienen opgemaakt te worden. Er moet gewaakt worden over het budget.

Een globaal werkplan voor de volgende werken wordt per fase nog opgesteld. Per fase wordt bekeken waar de mogelijkheden liggen om met studenten zelf aan de slag te gaan (hands-on), zoals bijvoorbeeld het maken van interieurelementen, of om mee te werken met externe professionals (bv helpen bij het timmeren van een vloer, metsen van een muur).

Het geheel van het project is niet louter oplossingsgericht ter wille van een concrete situatie in Doel. Naast het pedagogisch aspect (het leren ontwerpen in functie van een reëel bouwproject, het ervaren van uitvoering, het maken van onderdelen…) is er ook het onderzoeksaspect. Het project vormt immers één groot onderzoek naar de haalbaarheid van een renovatie van een lang leegstaande woning, binnen de huidige context (met beperkt budget, met strenge woon- en energienormen, duurzaamheidsdoelstellingen, nieuwe woonvormambities, mobiliteit, …) en binnen het huidige juridisch/planologisch kader van Doel (lees: vergunning, bouwcode, nutsleidingen…). Elke fase en het resultaat zal dan ook grondig gedocumenteerd en geëvalueerd worden. Het levert inzichten op die allicht van groot nu kunnen zijn voor de Vlaamse overheid (AMT) en de gemeente Beveren, die beiden in een partnership betrokken worden. Het levert tevens een leerproject op voor mensen uit de lokale gemeenschap die overwegen om in Doel een woning (niet) te renoveren.

Het ontwerp- maak- en onderzoeksaspect rond dit project komt aan bod in meerdere studio’s in de opleiding. In elke studio leggen we een andere focus, in relatie tot elkaar. Zo ontstaat een (verdere) verticale pedagogische lijn in de opleiding: studenten in bachelor kunnen in contact komen, binnen één project, met masterstudenten. Ze kunnen hun werk eventueel ook verderzetten, op een ander niveau.

In Barg 55 (3e jaar), eerste semester (ca 50 studenten), zetten we in op (het ontwerpen en onderzoeken van) de basiselementen van de woning (programma, indeling, structuur, volume, materialisatie, dak…); het opstellen van deelontwerpen en onderzoeken van de haalbaarheid (technisch, budget…) en waar kan, hierbij actief iets doen en/of maken. Documenteren, rapporteren, evalueren: wat lukt(e) wel en wat niet? Waarom? Naast deze concrete, op de site gerichte ontwerp- en maakoefeningen, behouden we een brede blik op de ruimtelijke en maatschappelijke context waarbinnen dit concrete project kadert. In meerdere workshops op het terrein (urban sketching, academische opmeting, natuurobservaties, erfgoedstrippen, circulaire materialen, oral history), leren we de methodiek van participerend observeren (**) en verkennen we het dorp, het landschap, en de lokale gemeenschap. Aan de hand van de excursies en lezingen komen we in contact met andere achtergrondverhalen (historiek, landbouw, …) en actoren uit de Grote Wereld (ambtenaren, politici, havenbestuurders…).

In Marg 24 (4e jaar), tweede semester (ca 17-30 studenten) zetten we meer in op (het ontwerpen en onderzoeken van) de meer bijzondere, complexe vraagstukken van het woningproject: bouwhistorische aspecten zoals specifieke restauraties (zoals gevel, schrijnwerk, interieur relicten, ornamentiek), kleurstelling, heropbouw nieuw volume, bijzondere materialen en technieken, (water, energie, climatisatie, fundering…) en het nauwkeurig uitwerken van details. Bijzondere aandacht dient te gaan naar ecologisch en natuurinclusief ontwerpen. Het opzetten, organiseren en bijhouden van een onderzoeksrapport, het kritisch doorlichten van de mogelijkheden en realisaties, het doorwerken op bepaalde uitdagingen, de controle op het budget, het sociale/sociologisch aspect van verdwenen of terugkerende bewoners en ‘wonen’ in Doel, het maken van een presentatie voor de partners… zorgen voor een diepgaander onderzoek en contacten met externe actoren (gemeente, AMT, pers, bewoners…) Studenten kunnen hieraan in teamverband werken. Individueel kunnen ze werken aan het ontwerpen en maken van een meubelstuk of iets dergelijks voor de woning.

In Marg 42 (5e jaar), tweede semester (ca 10 studenten) kan één of enkele student(en) een masterproef project opzetten dat ofwel het geheel van het onderzoeksproject beschouwt ofwel een specifiek thema (bv ecologisch en natuurinclusief ontwerpen). Vanuit dat ontwerpend onderzoek kunnen concrete deelprojecten in de woning opgenomen worden. (Dit zou eventueel kunnen binnen de bestaande Studio Birds & Buildings).

Voor team Doelland (met Daan De Volder en Pascal Francois) Joris Van Reusel

26.05.2024

(*) draftversie werd ons beloofd tegen 13/05/24, nog niet ontvangen, bevoegde ambtenaar is met verlof… Van zodra we dit ontvangen wordt hierover overlegd met de directie en de juridische dienst KU Leuven.

(**) cfr. R. Soenen, Het kleine ontmoeten